काठमाडौं । लामो रस्साकस्सीपछि भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र प्रधानमन्त्री केपी ओलीबीच थाइल्याण्डमा साइडलाइन भेटवार्ता भयो । भारतीय पक्षले सकेसम्म भेट टार्न गरेको प्रयास सफल हुन सकेन । 

यस परिस्थितिका बीच भएको यो भेटले नेपाल–भारतबीचको सम्बन्धमा नयाँ आयाम थपिएला त ? नेपालको अहिलेको सरकारमाथि सकारात्मक बन्न नसकेको मोदी सरकार भेटका लागि कसरी बाध्य बन्यो ? प्रस्तुत छ, यस्तै तमाम प्रश्न, जिज्ञासा र चासोबारे समेटेर तयार पारिएको यो सामग्री ।

भारतमा हिन्दुवादी सरकारको नेतृत्व गरिरहेका नरेन्द्र मोदी आफूलाई विश्व राजनीतिक मञ्चमा दह्रो उभ्याउने कोसिस गरिरहेका छन् । मोदीले रुससँगको सम्बन्ध विस्तारमा होस वा अमेरिकी सरकारसँग नै किन नहोस, भारतको उपस्थितिलाई केन्द्रमा राख्दै कूटनीतिक रुपमा समेत नयाँ अस्त्रको प्रयोग गरिरहेका देखिन्छन् । 

भारतीय प्राय सञ्चार माध्यमले पनि मोदीको विरोध विरलै गर्छन् । उनीहरु मोदी सरकारका लागि प्रतिपक्षीको भूमिकामा भन्दा सहयोगीको भूमिकामा पेश भइरहेका देखिन्छन् । यस्तै प्रकरणले पनि भारतले अंगाल्ने कूटनीतिक अभ्यासको टिप्पणीमा फरकपना खास देखिन्न । अब लागौं, नेपालसँग मोदी सरकारको कूटनीतिक व्यवहारको चर्चातर्फ ।

मोदी सरकार नेपालप्रति खास सकारात्मक देखिन्न । मोदीले केपी ओली नेतृत्वको सरकारलाई त झन महत्व नै दिन नचाहेको व्यवहार प्रदर्शन गर्ने गरेको छ । नेपालको नयाँ नक्सादेखि भारतीय नाकाबन्दीको सामनामा ओलीले भारतप्रति गरेको प्रहारले ओलीसँग मोदी चिढिएको तथ्य लुकेको छैन् । यि र यस्तै कारणहरुले पनि ओलीको यो कार्यकालको प्रधानमन्त्री पद भारतका लागि सकारात्मक हुन नसकेको पाइन्छ । 

मोदी र नेपाल सम्बन्ध

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी हिन्दुवादी नेता हुन् । उनले पशुपतिनाथको दर्शन गर्नेदेखि सवारीबाट सर्वसाधारणसँग हात मिलाउने काम गरेर कुनैबेला नेपालमा वाहवाही कमाएका थिए । यतिमात्रै नभई उनले नेपालको संसदलाई समेत सम्बोधन गरेका थिए । तर, २०७२ सालमा नेपालको संविधान जारी पश्चात भने उनले नेपाललाई एकै किसिमको व्यवहार गर्न सकेको देखिन्न । 

भारतीय संस्थापन पक्षले नेपालमा आफू अनुकुलको सरकार र त्यो सरकारले भारतको हितमा सोच्नुपर्ने ठान्छ, नेपालको सार्वभौमिकताको समेत खास ख्याल राख्दैन् भन्ने तमाम आरोपहरु छरपष्ट देखिन्छन् । यसरी अघि बढिरहेका मोदी नेपाली जनतामा परिचित त छन् तर, नेपाल बुझाईको दृष्टीकोणका कारण आलोचित पनि छन् ।

ओलीलाई भारतले दिएन निम्तो

नेपालमा प्रधानमन्त्री बन्ने वित्तिकै भारतले भ्रमणको निम्तो दिने गर्छ । अपवादबाहेक नेपालका प्रधानमन्त्रीलाई भारतले स्वागत गरिहाल्छ । तर, ओलीलाई भारतले स्वागत गर्न चाहेन् । ओलीले जोडबल नै गरेपनि उनको भारत भ्रमण तय हुनै सकेन् । 

यतिमात्रै नभई ओलीले विदेशमा हुने कार्यक्रममा समेत सहजै साइडलाइन वार्ताको अवसर पाउन सकेको देखिन्न । ओलीलाई किन भारतले यस्तो व्यवहार गरिरहेको छ ? चर्चा भने अनेक हुने गर्छ । तर, ठोस कदम भने सार्वजनिक गरोस कसले ?

थाइल्याण्डको भेट र राजनीतिक अर्थ  

विम्स्टेक सम्मेलनका लागि अहिले प्रधानमन्त्री केपी ओली थाइल्याण्डमा छन् । नेपालबाट थाइल्याण्ड उड्दासम्म भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीसँगको भेटवार्ताको टुंगो लागेको थिएन् । 

यस्तोमा नेपाली पक्षले गरेको जोडबल र नेपाली जनतामा उठेको प्रश्नकाबीच बल्लतल्ल दुई नेताबीच भेटवार्ता भने भएको छ । ओली–मोदीबीच थाइल्याण्डमा आधा घण्टाभन्दा बढी एक्लाएक्लै भेटवार्ता सम्पन्न भएको छ । 

यो भेटमा नेपालकातर्फबाट मन्त्री, भ्रमण दलका सदस्य कोहिपनि सहभागी नभएको स्थिति छ । किन ओली–मोदी वान टु वान भेटवार्तामा जुटे ? प्रश्नहरु उत्तिकै देखिन्छन् । तर, दुई नेताबीचको भेटवार्ताले नेपाल–भारतको सम्बन्धमा नयाँ आयाम थप्ने विश्वास भने गरिएको छ । 

भेटपश्चात भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी स्वयंले ओलीसँगको भेट फलदायी रह्यो भनि प्रतिक्रियता दिएका छन् । तर, मोदीले यस भेटको खास राजनीतिक अर्थ भने खुलाएको देखिदैन । उनको प्रतिक्रिया कूटनीतिक भावमा मात्रै सीमित छ । मोदीले भनेका छन्– बैंककमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँगको भेटघाट फलदायी रह्यो । 

भारतले नेपालसँगको सम्बन्धलाई ठूलो प्राथमिकता दिएको छ । हामीले भारत–नेपाल मित्रताका विभिन्न पक्षहरू विशेष गरी ऊर्जा, कनेक्टिभिटी, संस्कृति र डिजिटल प्रविधि जस्ता क्षेत्रहरूमा छलफल गर्यौं । हामीले यस वर्षको विमस्टेक शिखर सम्मेलनबाट प्राप्त केही प्रमुख सकारात्मक परिणामहरू विशेष गरी विपद् व्यवस्थापन र समुद्री यातायातका क्षेत्रहरूमा पनि कुरा गर्यौं । मोदीको यो प्रतिक्रिया सामान्य शिष्टाचारको एक अंश जस्तो मात्रै भएको कूटनीतिज्ञहरुले टिप्पणी गरेका छन् । 

यसैगरि, थाइल्याण्डमा भएको भेटमा नेपालको तर्फबाट प्रधानमन्त्री ओलीले आफ्ना समकक्षी नरेन्द्र मोदीलाई जेठमा आयोजना हुन लागेको सगरमाथा संवादको निम्तो दिएका छन् भने मोदीले समय मिलेसम्म आउने बचन पनि दिएका छन् । यसअघि गएको सेप्टेम्बरमा अमेरिकाको न्युयोर्कमा पनि यसैगरि साइडलाइन भेटवार्ता भएको थियो । 

ओली–मोदी सम्बन्ध बिग्रिनुका कारण के ?

– नेपालको नयाँ नक्शा जारी र त्यसपश्चात भारतको खण्डन

– भारतीय अघोषित नाकाबन्दीको सामनामा ओलीको उच्चस्तरको खण्डन

– नेपालको सरकार निर्माणमा दक्षिणले भूमिका खेल्ने गरेको भन्दै ओलीले 
लगाएको आरोप

– भारतले मिहिन ढंगले नेपालमा हस्तक्षेप गर्न थालेको भन्दै ओलीले गरेका सांकेतिक प्रहार र सार्वजनिक अभिव्यक्ति

– तत्कालीन प्रधानमन्त्री प्रचण्डको भारत भ्रमणको विरोध गर्दा मुर्रा ल्याउने निर्णयदेखि गेरुवस्त्र धारणमा गरेको खिसिट्यूरी

– प्रचण्डको भारत भ्रमणलाई सार्वजनिक खपतको विषय बनाउन खोज्दा नेपालीमा भारतप्रति परेको नकारात्मक धारणाबारेको बुझाई

– छिमेकीसँग समान व्यवहारबाहेक स्वीकार्न नसकिने भन्दै चीनप्रति लचक बनेको भाष्य निर्माण र भारतीय पक्षको बुझाई

– भारतीय सञ्चार माध्यमले समेत ओलीलाई भारतविरोधि नेताको रुपमा गर्ने चित्रण

– राष्ट्रवादी छवि निर्माणका लागि ओलीले अपनाउने शैली र भारतलाई जोड्ने प्रचलन

यस्ता तमाम विषयका कारण भारत चिढिन पुगेको देखिन्छ । प्रचण्डको भारत भ्रमणको क्रममा मोदीले पत्रकार सम्मेलन नै गरेर सीमा विवाद वार्तामार्फत टुंगो लगाउने भन्दै गरेको सार्वजनिक प्रतिबद्धता र मोदीको आग्रहमा भएको धार्मिक भ्रमणमा ओलीले मजाकको विषय बनाइदिएका थिए । 

भारत भ्रमणको उपलब्धिलाई केवल मुर्रा राँगामा सीमित गर्दा पनि भारतीय पक्ष चिढिन पुगेको विश्लेषण हुने गर्छ ।

यसको संकेत तत्कालीन समयमा परराष्ट्रमन्त्री आरजु राणा देउवा भारत भ्रमणमा निस्किदा नै गरिएको थियो । 

आरजुलाई प्रधानमन्त्रीकै सरहको सम्मान र सत्कार गरेको भारतले त्यसपछि उनै आरजुमाथि देखाएको व्यवहारले पनि भारतको बुझाई प्रष्ट हुन्छ । तर, बाध्यतात्मक रुपमा छिमेकीमाथि भारतले लामो समयसम्म यस्ताखाले तारबार राखिराख्न भने कठिन हुने हुन्छ । जसकारण पनि अहिले ओली–मोदी भेट सम्पन्न हुन पुगेको देखिन्छ ।