काठमाडौं । नेपालका महिलाहरूले केवल परिवर्तनको केही हिस्सा मात्र होइन, परिवर्तनको संवाहकका रूपमा आफूलाई स्थापित गरिसकेका छन् । समाजले उनीहरूलाई कहिल्यै चुलोचौकोमा सीमित राख्न खोजे पनि समयसँगै उनीहरूले हर क्षेत्रमा अग्रसर हुँदै नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरिरहेका छन् । राजनीतिदेखि सुरक्षाक्षेत्र, विज्ञान, खेलकुद, कला, साहित्यसम्म नेपाली महिलाहरूले आफ्नो अद्भुत क्षमता प्रमाणित गरेका छन् । 

नेपालमा सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनको संर्घष चल्दै गर्दा महिलाहरूको अस्तित्व र पहिचान झनै उजागर हुँदै गएको छ ।  चुलोचौको र घरको चौघेरामा सीमित मानिएका नेपाली महिलाहरूले समयसँगै आफैंलाई परिर्वतन गर्दै, चुनौतीहरूलाई चिर्दै इतिहास रच्ने यात्रामा अघि बढिरहेका छन् । उनीहरू अब केवल सहभागी मात्र होइनन् परिवर्तनका संवाहक बनेर समाजलाई नयाँ दिशा दिन लागिपरेका छन् । 

जहाँ–जहाँ उनीहरूलाई नेतृत्वको अवसर प्राप्त भएको छ त्यहाँ उनीहरूले आफ्नो क्षमता प्रमाणित गरेर देखाइदिएका छन् । चुनौतीहरूका पहाड भत्काउँदै, संघर्षको अग्निपरिक्षा पार गर्दै, उनीहरू बुलन्द आवाजका साथ अगाडि बढिरहेका छन् । अब नेपाली महिलाहरू इतिहासमा केवल नाम मात्र लेख्न सीमित छैनन् उनीहरू इतिहास आफैं रचिरहेका छन् । 

यसै सन्दर्भमा, अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको अवसरमा नेपालका ती पहिलो महिलाहरूको कथा हृदयंगम गरौं, जसले आफ्ना क्षेत्रहरूमा पहिलो भएर नयाँ कीर्तिमान कायम गरे । समाजलाई नयाँ दृष्टिकोण दिए र हजारौं नेपाली चेलीहरूको प्रेरणाका स्रोत बने ।

राजनीति र प्रशासनतर्फ नेतृत्वकर्ता महिलाहरु

–    बिन्दाश्वरी शाह : राजदूत बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    सुशिला कार्की : प्रधानन्यायाधीश बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    विद्या भण्डारी : राष्ट्रपति बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    ओनसरी घर्ती मगर : सभामुख बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

सुरक्षा क्षेत्रतर्फ प्रभावशाली महिलाहरु

–    सञ्जु कार्की : सहायक प्रधानसेनापति बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    किरण बज्राचार्य : नेपाल प्रहरीको एसएसपी बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

उड्डयन र विज्ञान क्षेत्रमा चम्किएका नेपाली महिलाहरु

–    प्रभा मानन्ध : चिकित्सक बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    सोनी राणा : जेट पाइलट बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    प्रिया अधिकारी : हेलिकप्टर पाइलट बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

खेलकुद र साहसिक क्षेत्रमा इतिहास रचेका महिलाहरु 

–    त्रिसा श्रेष्ठ : प्याराग्लाइडिङ पाइलट बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    पासाङ ल्हामु शेर्पा : सगरमाथा आरोहण गर्ने पहिलो नेपाली महिला 

–    मिरा राईः अल्ट्रा म्याराथन धाविका जो अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा परिचित पहिलो नेपाली महिला हुन् ।

कला, साहित्य र सञ्चार क्षेत्रमा महिलाको इतिहास

–    राजामती तुलाधर :  फोटोग्राफर बन्न सफल नेपालको पहिलो महिला

–    सिद्दी लक्ष्मी : नेपालको पहिलो महिला नृत्यांगना

–    सरस्वती प्रतिक्षा : नेपालकी पहिलो ट्रान्सजेंडर महिला मोडल

नेपाली महिलाहरूले आफ्नो संघर्ष, योगदान, र सफलताको उज्ज्वल गाथा इतिहासका पानामा कोरिरहेका छन् । कसैले समाज रूपान्तरणको दियो बालेर अन्धकार चिरे त कसैले राष्ट्रनिर्माणमा अतुलनीय योगदान दिँदै इतिहास रचे । 

उनीहरूको अटल साहस, अद्वितीय नेतृत्व र अडिग संकल्पले नेपाली समाजलाई बदल्ने क्रान्ति सिर्जना ग¥यो । यी महिलाहरूको योगदान शब्दहरूमा मात्र सीमित छैन । उनीहरूको साहस र बलिदानले हजारौंलाई प्रेरित गरिरहेको छ ।

समय बित्न सक्छ, पुस्ताहरू बदलिन सक्छन्, तर उनीहरूको नाम सधैं नेपाली इतिहासमा अमर रहनेछ ।

शासकका रुपमा नेपालकी प्रथम महिला : महारानी राजेन्द्रलक्ष्मी

नेपालको इतिहासमा महिलाको नेतृत्व दुर्लभ मानिए पनि महारानी राजेन्द्रलक्ष्मीले यो परम्परालाई तोड्दै पहिलो नेपाली महिला शासकको रूपमा आफ्नो नाम अमर बनाइन् । 

–    श्री ५ प्रतापसिंह शाहकी रानी तथा पृथ्वीनारायण शाहकी बुहारीका रूपमा उनले नायव भई शासन सत्ता सम्हाल्ने पहिलो नेपाली महिला बन्ने अवसर पाइन्  । 

–    उनको शासनकाल नेपाल एकीकरणको महत्वपूर्ण चरण थियो । 

–    ससुरा पृथ्वीनारायण शाहले शुरू गरेको एकीकरण अभियानलाई उनले निरन्तरता दिइन् र नेपाललाई अझ मजबुत बनाउन निर्णायक भूमिका निर्वाह गरिन् । 

–    नेपालका इतिहासमा सबैभन्दा शक्तिशाली नारी शासकका रूपमा उनले आफ्नो नाम अमिट छाप छोडेकी छन् ।

साहसी राजनीतिज्ञ शैलजा आचार्य :  नेपालको उपप्रधानमन्त्री बन्न सफल पहिलो महिला

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा महिलाको उपस्थिति सीमित रहँदै आएको भए पनि शैलजा आचार्यले आफ्नै बलबुताले त्यो बाधा तोड्दै अग्रणी भूमिकामा उदायो । 

–    २०५५ सालमा नेपालले पहिलो पटक महिला उपप्रधानमन्त्रीको रूपमा शैलजा आचार्यलाई पायो । जसले नेपाली राजनीतिमा नयाँ इतिहास को¥यो । 

–    आजीवन अविवाहित रहेर उनले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन लोकतन्त्रको स्थापनाका लागि समर्पित गरिन् । 

–    लोकतान्त्रिक मूल्य, आदर्श, र सिद्धान्तप्रति अडिग रहेकी आचार्य नेपाली राजनीतिमा साहसिक नारी व्यक्तित्वका रूपमा सधैं स्मरणीय रहनेछिन् ।

विद्रोही नारी मङ्गलादेवी सिंह : नेपालको लोकतान्त्रिक संघर्षको ऐतिहासिक प्रतीक

नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनको इतिहासमा मङ्गलादेवी सिंहको योगदान अनमोल र अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । 

–    १९९७ सालमा विवाह गरेको चार महिनामात्रमा पति गणेशमान सिंहको गिरफ्तारी र राणा शासनद्वारा लागू गरिएको शारीरिक यातनाले मङ्गलादेवीको जीवनलाई तहस नहस गरिदियो । 

–     र, उनको संघर्षको यात्रा एक साहसिक अध्यायका रूपमा चिरकालसम्म सम्झिनु पर्ने बन्यो ।
–    पतिको गिरफ्तारीले उनलाई राजनीतितर्फ आकर्षित गर्यो र त्यसै समयबाट उनी विद्रोही नारीका रूपमा उभिइन् ।

–    विवाहका गहना फुकालेर उनले राजनीतिक आन्दोलनमा सक्रिय सहभागिता  जनाइन् ।
–    मङ्गलादेवीको त्याग, साहस, र संघर्ष नेपाली नारीहरूको सामूहिक संघर्षको प्रतीक बनेको छ ।

नेपाली राजनीतिकी पथप्रदर्शिका : द्वारिकादेवी ठकुरानी

नेपालको संसदीय प्रजातन्त्रको इतिहासमा पहिलो जननिर्वाचित महिला सांसदको रूपमा द्वारिकादेवी ठकुरानीको नाम अमर छ । 

–    २०१५ सालको संसदमा मात्र एक महिला सांसद हुने गर्व लिई डडेलधुराका जनताले उनलाई निर्वाचित गरे । 

–    द्वारिकादेवी ठकुरानीले २००३ सालमा नेपाली काँग्रेसबाट आफ्नो राजनीतिक यात्रा सुरु गरिन् । 
–    तर, त्यतिखेरै उनले एक अत्यन्तै पुरूषप्रधान र रूढीवादी समाजको सामना गरिन्। 

–    समाजले उनलाई अनेक निन्दा, तिरस्कार र अपहेलनाको शिकार बनाएको थियो ।  

–    उनको संघर्ष र समर्पणले महिला राजनीतिज्ञहरूको लागि नयाँ बाटो खोल्यो ।

–    आज पनि द्वारिकादेवी ठकुरानीको नाम नेपाली राजनीति र महिलाको राजनीतिक सहभागितामा अग्रगामी कदमको प्रतीक बनेको छ ।

महिला प्रतिनिधित्व : प्रगति भयो तर चुनौती बाँकी

नेपालमा महिला प्रतिनिधित्वको क्षेत्रमा संख्यात्मक वृद्धि देखिए पनि यसको वास्तविक प्रभावकारिता अझै निराशाजनक छ । तीनै तहको सरकारमा महिलाहरूको उपस्थितिमा सुधार भएजस्तो देखिए पनि उनीहरूको निर्णय प्रक्रियामा प्रभावकारी सहभागिता भने अझै सीमित छ । 

मन्त्री परिषद्मा महिलालाई स्थान दिने प्रवृत्ति बढे पनि त्यो मात्र सांकेतिक जस्तो देखिन्छ । 

वास्तविक सत्ता र नीति–निर्माणको अधिकार पुरुषप्रधान नेतृत्वकै हातमा रहन्छ । महिला सशक्तिकरणको मार्गमा सबभन्दा ठूलो बाधा पितृसत्तात्मक सोच र संरचनागत अवरोध नै बनेर खडा छन् । 

समाजमा गहिरोसँग जरा गाडेर बसेका परम्परागत मूल्य–मान्यता र शक्ति–सन्तुलनलाई परिवर्तन गर्न नेपालले अझै लामो यात्रा तय गर्न बाँकी छ । 

महिलाहरूलाई नेतृत्वदायी भूमिकामा स्थापित गर्ने प्रक्रियालाई केवल संख्यात्मक प्रतिनिधित्वबाट माथि उठाएर उनीहरूको आवाजलाई नीति निर्माणमा प्रभावकारी रूपमा समावेश गर्न आवश्यक छ । 

तर, यो संघर्षलाई निराशाको दृष्टिले मात्र हेर्नुहुन्न। किनकि प्रत्येक चुनौतीले महिलाहरूलाई अझ दृढ बनाइरहेको छ । उनीहरू परम्परागत साङ्लाहरू तोड्दै अघि बढिरहेका छन् । न्याय, समानता, र समावेशी शासनका लागि आफ्नो स्थान खोजिरहेका छन् । 

प्रश्न यो होइन कि महिलाहरू नेतृत्व लिन सक्छन् कि सक्दैनन् । प्रश्न यो हो, ‘कहिलेसम्म समाजले उनीहरूलाई रोकिरहन्छ ?’ समय बदलिँदैछ र महिलाहरूको संघर्षले नयाँ मोड लिँदैछ । 

समाजमा कायम विभेद हटाउन माग

महिलाहरूले समाजमा पुरुषसरह अधिकार खोजे पनि, घरभित्रै उनीहरू शोषणको शिकार भइरहेका छन् । शिक्षाले, पदले, र उपलब्धिले मात्र महिला सशक्तिकरणको ग्यारेन्टी गर्दैन जबसम्म समाजको मानसिकता परिवर्तन हुँदैन । 

तबसम्म महिलाहरू दोहोरो संघर्ष गर्नैपर्ने बाध्यता यथावत् रहन्छ । राज्यका विभिन्न अंगहरूमा पुगेका शिक्षित महिलाहरूले समेत आफूलाई पुरुषसत्तात्मक सोचको जञ्जालबाट मुक्त गराउन सकेका छैनन् । उच्च पदमा रहँदा पनि उनीहरू केवल कर्मचारी होइनन् घरको सम्पूर्ण जिम्मेवारी उनैको काँधमा रहन्छ । 

घरबाहिर सशक्त देखिने महिलाहरू भित्रभित्रै समाजका परम्परागत बन्धनहरूसँग लडिरहेका छन् । राजनीतिमा गिनेचुनेका महिलाहरू अगाडि बढेका छन् । तर, अरू क्षेत्रहरूमा महिलाको उपस्थिति अझै पनि नगण्य नै छ । सशक्तिकरणका प्रयासहरू भइरहे पनि ती सतही मात्र देखिएका छन् । 

समाजको जरा गाडेको लैङ्गिक विभेद हटाउन केवल महिलाहरूको संघर्ष मात्र पर्याप्त छैन । यसका लागि राज्य, समाज, र परिवार सबैको साझा प्रतिबद्धता अनिवार्य छ ।

नेपालमा महिला सशक्तिकरणले उल्लेखनीय गति लिएको भएपनि यो यात्रा सहज छैन । चुनौतीहरूका पहाड अझै टसमस भएका छैनन् । 

नेतृत्वदायी स्थानमा पुगेका महिलाहरूले केवल आफ्नो प्रतिभा र परिश्रमको परीक्षा दिनुपरेको छैन सामाजिक पूर्वाग्रह, पितृसत्तात्मक मानसिकता, र संरचनागत अवरोधहरूसँग दिनहुँ लड्नुपरेको छ । 

सत्ताका उच्च तहमा पुगे पनि महिलाहरू अझै पनि पुरुषप्रधान सोचको चपेटामा छन् । उनीहरूलाई निर्णायक भूमिकामा सहज रूपमा स्वीकार गरिँदैन । 

उनीहरूको विचार र क्षमतालाई नजरअन्दाज गर्ने परिपाटी हट्न सकेको छैन । अब समानता, न्याय, र समावेशी सहभागिताको सुनिश्चितताका लागि राज्य, समाज, र परिवार सबै एकसाथ अघि बढ्नुपर्छ । सशक्त महिलाहरू मात्र होइन सशक्त समाज निर्माण गर्ने दिशामा प्रतिबद्धता आवश्यक छ ।