राजनीतिक दललाई सुधार गर्न जनताको चेतनाको स्तरमा वृद्धि हुनैपर्छ। देशमा शासन गर्ने शासकलाई राम्रो र नराम्रो छुट्याउन सक्ने क्षमता भएका जनताले मात्र शासकीय सुधार गर्न सक्छन्। 

नराम्रोलाई खबरदारी गर्ने र राम्रोकामका लागि जनदबाब दिनसक्ने जनता र जनमतको कदर गर्ने राजनीतिक नेतृत्व भएमा देश र जनता सबल बन्छन्। असल र इमान्दार राजनीतिक नेतृत्व भएमा जनमतको कदर हुन्छ, अनि लोकतन्त्रको संस्थागत विकास हुन सक्छ।

राजनीतिले जनतालाई भुल्याउने र भ्रममा पार्ने प्रवृत्ति धेरैजसो अल्पविकसित मुलुकहरूमा देखिन्छ। यस्तो अवस्था ती देशहरूमा बढी हुन्छ, जसले अरुको सहयोगमा मात्र आफ्नो अस्तित्व कायम राखेका हुन्छन्। 

यस्तो मुलुकका जनताको चेतनाको स्तर पनि कमजोर भएको हुन सक्छ। तर, जनतामा चेतनाको स्तर बढ्दै जाँदा त्यस्ता भ्रमकारी राजनीतिक खेलहरू कमजोर हुने सम्भावना हुन्छ।

नेपाल जस्ता अल्पविकसित देशहरूमा जनताको कमजोर आर्थिक अवस्था र उनीहरूको चेतनाको अभावका कारण राजनीतिक नेताहरूले आफ्नो स्वार्थ पूर्तिका लागि लोकतन्त्रको उपहास गर्ने गरेका पाइन्छ। 

नेताहरूको सोच, देश प्रतिको माया र जनताप्रति चिन्तन गर्ने व्यवहारबाट मात्र सकारात्मक परिणाम प्राप्त हुने भएकाले नागरिकहरू पनि त्यत्तिकै सचेत हुन आवश्यक छ।

आम नागरिकको आर्थिक अवस्था र चेतनाको स्तरको आधारमा राजनीतिक मूल्यांकन गर्न सकिन्छ। अल्पविकसित मुलुकहरूमा विभिन्न राजनीतिक खेलले एकातिर नागरिकलाई प्रताडित बनाएको देखिन्छ भने अर्कोतिर सीमित स्वार्थ समूहले जनतालाई भर्याङ बनाएर आफ्नो स्वार्थको लाभ लिइरहेका हुन्छन्। तर, प्रत्यक्ष जनताको जनजीविका धान्न कठिन भइरहेको अवस्था बुझिन्छ।

जो गरिखाने वर्ग छन्, तिनीहरूले निर्वाचनको समयमा मात्र राजनीतिक क्रियाकलापमा भाग लिन्छन्। बाँकी समय उनीहरू राजनीतिक चासोमा भन्दा आफ्नै काममा व्यस्त रहन्छन्। राजनीतिक दल र तिनका नेताहरूलाई खबरदारी गर्ने र विसंगतिप्रति जनदबाब सिर्जना गर्न नसक्दा राजनीतिक सुधार हुन सकेको छैन।

शासकीय नेतृत्वमा सुधार ल्याउन जनदबाब प्रभावकारी हुन सकेमा सकारात्मक परिणाम प्राप्त हुने देखिन्छ। तर, राजनीतिक चेतना हुँदाहुँदै पनि तटस्थता र निष्क्रियताले सुधारमा प्रभावकारी दबाब सिर्जना हुन नसक्दा राजनीति प्रभावकारी हुन सकेको छैन।

राजनीतिक दलहरूले जनताको अपेक्षा पूरा गर्न नसकेको कारणले जनतामा असन्तुष्टि र आक्रोश बढ्दो छ। राजनीतिक सुधारभन्दा आफ्ना स्वार्थ पूर्तिमा दलहरू केन्द्रित हुँदा नकारात्मक प्रभाव परिरहेको छ।

जनताको चेतना र राजनीतिक ज्ञान प्रवाह गर्न, उनीहरूको न्यूनतम आवश्यकता परिपूर्ति गर्न, आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बनाउँदै राजनीतिक सुधारका लागि दबाब दिनसक्ने नागरिक तयार गर्नुपर्छ। जनताको चेतनाको स्तर बढाउन नागरिक शिक्षामा जोड दिन अति आवश्यक छ।

जनताको लागि राजनीति हुनुपर्छ, अनि मात्र राजनीतिक लाभ जनतासम्म पुग्न सक्छ।